طراحی صحنه‌ی تئاتر با تأکید بر آراء آناکساگوراس

اشتراک گذاری:

چکیده

صحنهپردازی تئاتر همواره حاصل ترکیب دو حوزه هنر و علم بوده است. در این میان یکى از حوزههای بنیادینى که باعث غنای طراحى صحنه مىشود، فلسفه است. قلمروی که مىتواند به عنوان ضلع سوم مثلث کمال در صحنهپردازی، وارد عمل شده و منجر به تکامل این حوزه در تئاتر و هنرهای نمایشى شود. این نوشتار تلاش دارد تا با گذری اجمالى بر فلسفه آناکساگوراس این ایده را مطرح کند که مىتوان از فلسفه و برخى مفاهیم بنیادین آن، به صورت مستقیم در صحنهپردازی تئاتر بهره برد و باعث توسعه هرچه بیشتر آن شد. برای این منظور، آناکساگوراس نمونهی بى نظیری در پرداختن به چنین ایدهای بهشمار مىرود. او از یک سو آشنایى کامل و بى واسطهای با تئاتر و نمایشگران یونانى از جمله اوریپید داشت و از سوی دیگر در زمرهی یکى از دانشمندان و فلاسفه بزرگ یونان باستان به شمار مىرفت. آنچه مسلم است پرداختن به تمام ابعاد نظریات فلسفى و علمى آناکساگوراس در این نوشتار امکانپذیر نبوده و نگارنده تلاش کرده است به اجمال به معرفى برخى مفاهیم کلى نظریات این

فیلسوف یونانى پرداخته و آنها را با فرایند خلق صحنهپردازی تئاتر تطبیق دهد. کلیدواژهها: آناکساگوراس، فلسفه، پرسپکتیو، تئاتر، طراحى صحنه.

مقدمه

آیا اصولا رابطه خاصى میان فلسفه و تئاتر وجود دارد؟ آیا این دو حوزه مهم در ساحت اندیشهورزی انسان، از فصلهای مشترک با یکدیگر برخوردارند؟ نظریهپردازان معاصری تلاش کردهاند تا از منظر فلسفه به هنرهای اجرایى1 نگریسته و با منطق مطالعات بینا رشتهای، این دو حوزه را در تعامل با یکدیگر بدانند. نوعى فلسفه تحلیلى که در فاصله میان سالهای 1881 تا جنگ جهانى اول شکل گرفت و هنر را نیز مورد توجه قرار داد. «از برجستهترین چهرههایى که نظریههای مرتبط با هنر را در سنت تحلیلى شکل دادند _غالبا با اشاراتى آشکار به تئاتر و اجرا_ مىتوان از این افراد نام برد: ریچارد وولهیم2، نلسون گودمن8، کندال والتون1، آرتور دانتو8، نوئل کرول6».1 در مطالعات و نظریههای این پژوهشگران، پرسش از «چیستى فلسفه» به همان اندازه پرسشى فلسفى به نظر مىرسد که پرسش از «چیستى تئاتر».3 این پرسشهای فلسفى را شاید بتوان در ماهیت خود تئاتر و خاستگاه آن جستوجو کرد. هنری که محصول دوران گذار انسان از عصر اساطیر به عصر فلسفه است. بیراه نیست که منشاء پیدایش تئاتر را یونان باستان مىدانند؛ بخشى از جهان باستان که تئاتر و فلسفه را به وجود آورد و آنها را به اوج رسانید. بدین ترتیب تئاتر و فلسفه چنان درهم تنیدند که بعدها بسیاری از «نظریهپردازان، چرخش تئاتری استعارهها و چهرههای کلیدی خود را از تئاتر [وام گرفتند]: هگل9 از تراژدی

یونانى، نیچه از ریچارد واگنر، بنیامین از تراژدی باروک و دلوز از آرتو». اما در این میان و بهرغم مطالعات بسیاری که در زمینه فلسفه و تئاتر صورت گرفته، کمتر نظریه پردازی مستقیما به حوزه طراحى صحنه تئاتر و پیوند آن با فلسفه پرداخته است. این در حالى است که قدمت طراحى صحنه با شکلگیری خود تئاتر یونانى برابری مىکند. اگر اشیل و سوفوکل را نخستین تراژدینویسان تاریخ تئاتر بدانیم، بىتردید باید از آگاتارکوس نیز به عنوان یکى از مهمترین نقاشان صحنه آثار آنها نام ببریم. کسى که

«ناتورالیسم و نقاشى اروپا»، وامدار میراث او به شمار مىآید. در فهرست طراحان و نقاشان صحنه یونان مىتوان نام آناکساگوراس، دانشمند و

فیلسوف را نیز مشاهده کرد. کسى که ظاهرا هیچگاه دست به طراحى صحنه نزد یا حداقل مدرکى در این باره وجود ندارد؛ با این حال رابین تارلو لیسى عنوان وی را در فرهنگ طراحان صحنه خود درج کرده است. بدین ترتیب مىتوان مشاهده کرد که فلسفه و تئاتر یونانى _و حتى طراحى صحنه آن_ تا چه حد از پیوندهای عمیق برخوردار بوده‌اند.

اگرچه آناکساگوراس را نمىتوان مستقیما طراح صحنه دانست اما او را مىتوان از نخستین واضعان و شارحان پرسپکتیو دانست. مؤلفهای که اصلى بدیهى و الزامى در طراحى صحنه تئاتر به شمار مىرود. «در ابتدا آگاتارکوس، در آتن، آنگاه که آئشیلوس [اشیل] یک تراژدی را بر صحنه آورد، صحنهای را نقاشى کرد و تقریظى بر آن گذاشت. این موضوع دموکریت1 [دموکریتوس] و آناکساغورس [آناکساگوراس] را ترغیب کرد تا درباره آن بنویسند، (آنان) نشان دادند چگونه، با تعیین نقطهای مرکزی در جایى مشخص، خطوط باید طبیعتا با توجه به نقطه دید و انحراف شعاعهای بینایى تقاطع

یابند». محققان متعددی درباره این ادعای ویتروویوس تحقیق کرده و اظهارات وی را

تأیید یا مورد تردید قرار دادهاند. از جمله اریش فرانک که در سال 1133 اظهار داشت: «آناکساگوراس بینان ریاضى گونه قوانین پرسپکتیو را کشف و از آن در قواعد سایه روشن استفاده کرد. این نظریه فرانک در زمان انتشار خود با اقبال روبهرو نشد؛ تا جایى که جى سارتون تنها چهار سال پس از نظریه فرانک در مقاله خود تحت عنوان “مقدمهای بر تاریخ علم” ضمن پذیرش ادعای ویتروویوس، استدلال کرد “آناکساگوراس (همچون آگاتارکوس که درباره او هم نوشته است) به پرسپکتیو نیز علاقمند بوده و از آن برای “مقاصد نمایشى” استفاده کرده است». اما پژوهشگری که مطلقا در برابر ویتروویوس ایستاد و نظر او درباره آناکساگوراس را مردود دانست، جى برنت بود. او نیز در سال 1166 در کتاب فلسفه اوليه یونان نوشته معمار رومى تردید کرده و آن را بسیار «نامحتمل» دانست. با تمام این اوصاف و پس از گذشت حدود صد سال از ابراز نظر فرانک و پژوهشهای متعددی که درباره خدمات و کشفیات علمى و فلسفى آناکساگوراس انجام شده است؛ باید نظر وی را محتملتر و نزدیکتر به حقیقت دانست. در راستای نظر سایدر، اگر آناکساگوراس توانسته باشد ابعاد خورشید (اگرچه با خطایى فاحش) و قواعد کسوف را محاسبه کرده باشد؛ آیا نمىتوان او را نخستین شارح و
تبیینکننده قواعد ابتدایى پرسپکتیو نیز دانست؟ این در حالى است که آناکساگوراس پیوندی عمیق و نزدیک با تئاتر آتن داشت.

آناکساگوراس، پریکلس (131 – 111 پیش از میلاد)، آسپاسیا8 (معشوقه پریکلس) (111 – 181 پیش از میلاد)، فیدیاس6 (131 – 181 پیش از میلاد) و سقراط1 (311 – 181 پیش از میلاد) از جمله مشتریان ثابت نمایشهای اوریپید در تئاتر دیونیزوس بودند و به اتفاق یکدیگر به تماشای آثار وی مىنشستند. بدین ترتیب شخصیت آناکساگوراس را مىتوان اضلاع مثلث قدرتمندی دانست که وجوه آن را به تناسب، علم، فلسفه و هنر تشکیل مىدادند.

در همین راستا آناکساگوراس فیلسوف را مىتوان بهترین نمونه به منظور بررسى سازوکار فلسفه در صحنهپردازی تئاتر دانست. کسى که «برای نخستین بار عقل را از اوصاف ذاتى محرک قلمداد نمود و از این زمان خداوند به عنوان موجودی انتزاعى از قلمرو اسطوره خارج شد و به عرصه لوگوس وارد گردید». کنشى که تئاتر یونان نیز همگام با فلسفه آن، انجام داد و نمایشنامه نویسانى همچون اوریپید در این مسیر گام نهادند. از آنجا که این نوشتار یک پژوهش بینارشتهای میان تئاتر و فلسفه به شمار مىرود و قاعدتا بسیاری از مخاطبان آن را فعالان تئاتر و هنرهای نمایشى تشکیل مىدهند _ضمن عذرخواهى از خوانندگان آشنا به فلسفه_ لازم است این نکته بیان شود که نگارنده ناچار بوده علاوه بر نقش آناکساگوراس و فلسفه او در صحنهپردازی، بخش ابتدایى از مقاله رابه زندگى این فیلسوف/ دانشمند یونانى اختصاص دهد.

آناکساگوراس که بود؟

آنکساگوراس پسر هگسیبولوس در سال 011 یا 111 پیش از میلاد در ناحیهای واقع در آسیای صغیر تحت عنوان کلازومنا به دنیا آمد. کاپلستون (1111-1118) او را شهروندی قطعا ایرانى دانسته است؛ «زیرا کلازمنا پس از سرکوب شورش ایونى [توسط ایرانیان] فتح شد» و حتى اظهار شده است که وی با سپاه ایران به آتن وارد شد. «اگر او در 31 سالگى به هنگام لشگرکشى خشایارشاه به آتن آمده باشد، احتمالا در سپاه خشایارشاه به خدمت مشغول بوده است، زیرا او به عنوان یک کلازومنایى، مطیع پارسیان بوده است». آناکساگوراس در آتن سکونت گزید و «مدت سى سال در آنجا به تدریس پرداخت… وی نخستین فیلسوفى است که در آتن تدریس کرده است». آناکساگوراس به عنوان یار نزدیک پریکلس بخشى از وظیفه تعلیم او را نیز بر عهده گرفت. از سوی دیگر میان او و آسپاسیا نیز صمیمت خاصى وجود داشت، تا جایى که در کلاسهای درس این فیلسوف زن یونانى نیز شرکت مىکرد. «هنگامى که آسپاسیا؛ در حدود سال 101 به آتن وارد شد، مدرسهای برای تعلیم فلسفه و معانى بیان تأسیس و زنان را دلیرانه به شرکت در امور اجتماعى و تحصیل علوم عالیه تشویق کرد. دختران بسیاری از خانوادههای شریف به مدرسه او آمدند و شوهرانى چند، زنان را برای کسب علوم به نزد او بردند. مردان نیز در مجالس درس او حاضر مىشدند و پریکلس و سقراط،و شاید آناکساگوراس، اوریپید، آلکیبیادس، و فیدیاس از آن جمله بودند». از دیگر چهرههایى که آناکساگوراس پس از اقامت در آتن با او آشنا شد و تأثیر شگرفى بر وی گذاشت اوریپید نمایشنامهنویس بود. کسى که بارها در آثار خود از دستاوردهای علمى و فلسفى آناکساگوراس بهره برد و از آنها استفاده کرد. «در تمام آنها [آثار اوریپید] به قطعیت اوریپید در مواجهه با رویکردهای آناکساگوارس برمىخوریم و احتمالا ما را به این نتیجه مىرساند که اوریپید و آناکساگوراس به دفعات با یکدیگر مواجهه داشتهاند». در همین راستا مىتوان به یک نمونه در آثار اوریپید اشاره کرد.

همسرایان در جایى از نمایشنامه آلکستیس (تصویر 1) مىخوانند: «مردی در خاندان ما وجود داشت که تنها پسرش را مرده یافت، جوانى سخت شایسته عزاداری. مرده بود در خانه وی. و او هنوز این مصیبت را با خود حمل مىکند. همچنان بى فرزند با موهایى خاکستری و سالها فاصله با بهبودی». به احتمال بسیار اوریپید این کنایه را به آناکساگوراس و مرگ واقعى پسر وی وارد کرده است. آناکساگوراس علاقه چندانى به دنیا نداشت و اوریپید و سایر نویسندگان یونانى به خوبى این موضوع را دریافته بودند. «مىگویند هنگامى که هم زمان خبر محکومیت خودش و خبر مرگ پسرش (یا پسرانش) را شنید، در مورد اولى اینگونه اظهار نظر کرد که “طبیعت مدتها پیش از این هم من و هم داورانم را محکوم کرده است” و در مورد دومى گفت که “مىدانستم که آنها را میرنده بار آوردهام”».

نظریات علمى و اندیشه انتقادی آناکساگوراس در نهایت باعث فرار وی از آتن شد. او پس از 31 سال تدریس در آتن تحت اتهامات متعدد قرار گرفت. دیوژن معتقد است او به هواداری از ایرانیان متهم شد و افلاطون بر این باور بود که «آناکساگوراس تعلیم مىکرد که خورشید یک قطعه سنگ گداخته است و ماه از خاک ساخته شده است».

آناکساگوراس محکوم شد و به زندان افتاد؛ اما به واسطهی تلاشهای پریکلس از بند رها شد و مقدمات فرار وی به لامپساکوس آیونى فراهم آمد. او در این شهر مدرسهای بنا نهاد و مبادرت به آموزش کرد. آناکساگوراس پس از یک ماه از درگذشت بزرگترین دوست و حامى خود، پریکلس، در تبعید درگذشت. بدین ترتیب حرکت درخشان علم یونان به پایان رسید و «در همان حال که جوانان آتنى با شور و شوق تمام به تحصیل نجوم و تشریح تطبیقى پرداخته بودند، قوانین جاهلانه و شکنجه و آزاری که بر آناکساگوراس و آسپیا و سقراط رسید، پیشرفت علم را متوقف ساخت».1 آریستوفان،2 کمدینویس، معتقد بود «بر اثر شکاکیت سقراط، آناکساگوراس و سوفسطائیان، مبانى اخلاقى مردمان، که زمانى موجب نظام اجتماعى و استقلال فردی بود، یکسره متزلزل شده‌است».

جوهر فلسفی آناکساگوراس

بر روی نظریات آناکساگوراس نقدها و تفاسیر گوناگونى نوشته شده است. از ارسطو تا ابن سینا وصدرالمتألهین. در این میان ارسطو ضمن نقد برخى آراء آناکساگوراس، او را دارای نبوغى شگرف مىداند. «آناکساگوراس از “نبوغ” بهمثابه ابزاری دستساز به منظور ترتیب دادن هستى استفاده مىکند و زمانى که با مشکل ارائه دلیل برای وجود ضرورت پدیدهها روبهرو مىشود، به نبوغ خود رجوع مىکند». آناکساگوراس معتقد بود هیچ مؤلفهای در جهان به صورت مجرد وجود ندارد و بخشى از هر چیز در چیز دیگر حضور دارد. او تمام اشیاء را تا بى نهایت قابل تجزیه مىدانست. «از آنجا که چیزی نمىتواند

در قالب حداقل یک شىء وجود داشته باشد، چیزها نمىتوانند به صورت جداگانه وجود داشته باشند یا خود موجد خویشتن باشند». اریک لویس ادعا مىکند آناکساگوراس زمینههای ابتدایى فیزیک را بنیانگذاری کرده است. در همین راستا «آناکساگوراس چهار قاعده فیزیک را بنیانگذاری کرد: اصل عدم ایجاد شدن، اصل ترکیب کیهانى، اصل غلبه و اصل تقسیم‌پذیری لایتنهاهى». شیوهی رهیافت آناکساگوراس، کاملا تجربى بود. درست به همان ترتیب که با تماشای صحنهپردازی آگاتارکوس و مطالعه یادداشت وی موفق به تبیین قواعد ابتدایى پرسپکتیو و علم اپتیک شد. «آزمایشهای [آگاتارکوس] با نقطه گریز (خطوط پسرونده در طراحى معماری که در یک نقطه به هم مىرسند) فیلسوفان معاصرش (دموکریتوس و آناکساگوراس) را تشویق به مطالعه نظری پرسپکتیو کرد». بدین ترتیب شاید بتوان این مورد تجربى را در زمره یکى از نخستین پیوندهای ماندگار و درست میان هنر، دانش و فلسفه دانست. در حالى که به نظر مىرسد تأثیر فلسفه آناکساگوراس بر هنر یونانى عمیقتر از این مورد خاص بوده باشد. «امروزه شنیدن این مطلب‌برای‌بسیاری‌عجیب‌است‌که‌سرچشمه‌خلق تمامى آثارآکروپولیسآتن_از جمله معماری، فرایند ساخت و اجرای هنرمندانه آن_ مجسمهسازی به نام فدیاس بوده که در طول زندگى‌اش در خانه پریکلس مباحثات روزانهای را درباره هنر و معماری با دوستان همفکر خود و به ویژه آناکساگوراس فیلسوف داشته است». تجربهگرایى، اساس

فهم و درک فلسفى آناکساگوراس بوده است. درست مانند یک دانشمند اثباتگرا1 که همه چیز را در بوته آزمایش قرار داده و از نتایج به دست آمده استنتاج مىکند. فارغ از دین رایج، اساطیر و آیینهای مرسوم در یونان باستان.

«او باید از گردآوری برخى اطلاعات تجربى استفاده کرده تا بتواند خود را به عنوان دانشمندی نابغه و شاید نخستین اخترشناس تجربى با نظریههای تأثیرگذار علمى تثبیت کند». یکى از نمونههای مهمى که در همین زمینه ثبت شده و به عنوان یکى از نقاط عطف حیات علمى و فلسفى آناکساگوراس از آن یاد مىشود ماجرای “قوچ تک شاخ” است. «ارسطو گوید که آناکساگوراس مىکوشید برای هر چیز علت طبیعى بیان کند. وقتى گوسفندی را نزد پریکلس آوردند که که فقط یک شاخ بر پیشانى داشت و کاهن غیبگو آن را از علامات آسمانى دانست؛ ولى آناکساگوراس سر حیوان را شکافت و نشان داد که مخ وی به جای آن که از دو طرف جمجمه را پر کند، در وسط نمو کرده و یک شاخ به وجود آورده است. آناکساگوراس سقوط شهاب سنگ را بر اساس قوانین طبیعى تعلیل کرد و افکار ساده دلان را برانگیخت و بسیاری از خدایان و قهرمانان اسطورهای را تا پایه مجرداتى مجسم تنزل داد». اسکار براکت، تاریخنگار بزرگ تئاتر قرن بیستم اظهار مىدارد: «دموکریتوس و آناکساگوراس بسیاری از مسائل خود را در صحنه تئاتر جستوجو و حل و فصل کردهاند».1 همانطور که پیش از این عنوان شد، آناکساگوراس هیچگاه مبادرت به صحنه‌پردازی تئاتر نکرده است؛ اما نظریات فلسفى و علمى او از چنان بنیانهای

مستحکم طراحى صحنه برخوردار است که گویى یک طراح صحنهی تئاتر وارد حوزه فلسفه شده و به نظریهپردازی دست زده است. در همین راستا و برای تبیین این رویکرد، سه مؤلفه عمده را مىتوان از میان آراء وی گلچین کرد:

1. در تمام چیزها بخشى از همه چیز وجود دارد.

1 3. هر چیز در ارتباط با چیزهای دیگر است.

1. در تمام چیزها بخشى از همه چیز وجود دارد

1 3. هر چیز در ارتباط با چیزهای دیگر است.

2 3. بخشهای مختلف هستى ضمن پایبندی به انواع خالص درون خود، متفاوت به نظر مىرسند. مسائلى که آناکساگوراس مطرح مىکند بخشى از فلسفه طبیعى هستند که قوانین جاری در طبیعت را رمزگشایى مىکنند. از طریق همین رمزگشایى است که مىتوان از آنها به منظور تبیین روشها و شیوههای صحنه‌پردازی، تشکیل فرم و زایش آنها بهره برد. در جایى که ویتروویوس در کنار آناکساگوراس، از سایر فیلسوفان طبیعتگرای یونانى نیز یاد مىکند و اظهار مىدارد: آنگاه که به فلسفه طبیعى مىرسیم، طالس از ملطیه، آناکساغورس [آناکساگوراس] از کلازومنائه، فیثاغورس از ساموس، کزنفان1 از کولوفون و ذیمقراطیس [دموکریتس] از آبدرا به طرق مختلف تحقیق کردهاند و برای ما قوانین و نحوه کار (آن) قوانینى را که طبیعت به کمک آنها طبیعت (جهان) را اداره مىکند باقى گذاشتند. فلسفهای که آناکساگوراس به آن مىپردازد و بر اساس آن قوانین هستى را تبیین مىکند، بر اساس پیوند میان بحث الهى و عقل استوار است. عقلى که موجد حرکت بوده و همه چیز را تحت تسلط خود قرار مىدهد. «در میان فیلسوفان هفت گانه یونان که خود را در راه شناخت طبیعت و منش و ماهیت آن وقف کرده بودند، آناکساگوراس اولین فیلسوفى بود که از عقل سخن به میان آورد. در واقع او اولین فیلسوفى بود که قبل از دیگران اعتقاد یافت که عقل و فهم بر تمام موجوداتى که حیات دارند، حاکم است و هستى عالم را سامان مىبخشد». در چنین شرایطى است که درک انسان از جهان، معطوف به “زمان” و “مکان” مىشود و همچون مرلو پونتى که معتقد بود «سوژه خود زمان است»، لحظه حاضر، یا همان تجربه دریافتى بى واسطه، از ژرفای زمانى- مکانى برخوردار مىشود. بدین ترتیب، تئاتر _که نمایش زمان و مکان در زمان حال است_ پیوندی عمیق با فلسفه پیدا کرده و نوس آناکساگوراسى بر آن انطباق مىیابد این در حالى است که «به زعم او [آناکساگوراس] عقل یا نوس، ناکرانمند و خودپاینده است و با چیزی آمیخته نیست. بدیهى است که آناکساگوراس، نوس را وجودی مادی و در عین حال لطیف مىشمرد و آن را اشغالکنندهی مکان مىدانست». در این شرایط که «به نظر او کارکرد نوس، ایجاد جنبش و حرکتى دورانى در توده آمیخته است»، جنبش یاد شده وارد عرصه تئاتر شده و علاوه بر کنش، باعث شکلگیری حرکت در صحنهپردازی، پرسپکتیو و امتداد خطوط بصری مىشود. اندیشه آناکساگوراس از چنان قدرتى برخوردار بود که علاوه بر هنر، بر الهیات انتهای قرون میانه و اوایل رنسانس نیز تأثیر گذاشت و کسانى همچون آکوئیناس قدیس و نیکولاس کوزایى نیز آن را همچنان تازه و سرشار از طراوت یافتند. «به نظر نیکلاس، که نظریه آناکساگوراس را تقریبا بیست قرن

بعد از گزارش ارسطو خواند، آن نظریه کاملا زنده مىنمود و همچنان ارزش کندوکاو داشت و پر از احتمالات بود. اندیشهها هرگز نمىمیرند؛ آنها عمر نامحدود دارند و همواره آمادهاند تا اذهانى را که نیازمند آنها هستند نیروی تازه ببخشند».

برای تغییر این متن بر روی دکمه ویرایش کلیک کنید. لورم ایپسوم متن ساختگی با تولید سادگی نامفهوم از صنعت چاپ و با استفاده از طراحان گرافیک است.

آناکساگوراس و رشد و تکثیر صحنه بسیاری از طراحان صحنه شکلگرای تئاتر، فرایند صحنهپردازی خود را از پلان آغاز مىکنند. «لوکوربوزیه (1160 – 1888) در بحث فرم به دو گونه فرم خاص و فرم عام معتقد است. بهزعم وی این فرمها هستند که سیستم را به وجود مىآورند». در همین زمینه او اولین قدم طراحى را رجعت به پلان و انتخاب فرم مرکزی مىداند. از سوی دیگر جفری اچ. بیکر مدرس روشهای تحلیل و طراحى مدرسه معماری نیو اورلئان نیز مىنویسد: «ساختار نهایى از بنیان آن [پلان] سرچشمه مىگیرد و بر اساس روشى که به عنوان پلان بر روی زمین ترسیم شده است گسترش مىیابد. پلان بنیان آن محسوب مىشود. بدون پلان نه هدف و بنیانى وجود دارد، نه ریتم، نه حجم و نه ارتباط» زمانى که یک طراح صحنه به یک فرم خاص توجه مىکند و آن را بر ساختار پلان منطبق مىسازد نخستین گام در فرایند صحنه‌پردازی را آغاز کرده است. او در قدمهای بعدی به سراغ فرمهای دیگر رفته و شکل ابتدایى خود را توسعه و گسترش مىدهد. به عبارت دیگر، از این مرحله به بعد، فرم ابتدایى شروع به رشد کرده و خود را هر لحظه تکمیلتر مىکند. بدین ترتیب طراح صحنه به فرم ابتدایى بهمثابه یک ارگانیسم زنده نگاه کرده که در فرایند رشد، فرمهای دیگر را از بطن خود به وجود مىآورد. در فلسفه طبیعى آناکساگوراس نیز مشابه همین رویکرد را به روشنى مىتوان مشاهده کرد. (نگاه کنیم که آناکساگوراس عادت داشت بر زمین خاکى فرمهای مختلف را ترسیم و از شکلگیری آنها به نتابج متعدد دست یابد). گاهى اوقات شکل یک ارگانیسم مىتواند دستخوش تغییرات عمدهای شود (مانند تغییر یک کرم ابریشم به پروانه). فرایند رشد مىتواند نه تنها شامل ادغام ذرات جدید بافتها شود؛ بلکه مىتواند از جایگزینى ذرات موجود به جای یکدیگر برخوردار شود. (مانند ریزش برگ درختان در پاییز و دوباره درآمدن برگها در فصل بهار).

از دو اصل اول آناکساگوراس برای تبیین این فرایند مىتوان بهره برد. به عنوان مثال اگر فرم ابتدایى ما یک مستطیل ساده باشد، فرمهای دیگر پلان، از همین مستطیل مشتق شده و شکلهای دیگر را به وجود مىآورند. ضمن آن که فرمهای بعدی همچون اندامهای یک ارگانیسم زنده، با یکدیگر ارتباط داشته و هر یک، دیگری را پشتیبانى و حمایت مىکنند. از سوی دیگر به این نکته توجه داشته باشیم که طراحى صحنه، یک “نظم معقول” است. در طراحى صحنه، فرم به صورت مجرد، مستقل و بدون پشتوانه محتوا و مفهوم متن1 به وجود نمىآید و همه چیز بر اساس آن شکل مىگیرد. به عبارت دیگر، این درونمایه یا مفهوم یک اثر نمایشى است که فرم و چگونگى تکامل و تثبیت آن را تعریف کرده، به آن جهت مىبخشد و آن را کامل مىکند. همانطور که در سطور پیشین عنوان شد، در فلسفه آناکساگوراسى، “عقل” عامل حرکت و دگرگونى شناخته مىشود. «عقل در اندیشه آناکساگوراس از جسمیت و مادیت به دور است و جهان را به وجود نیاورده، بلکه تنها به آن شکل بخشیده است… عقل با هدفهای معین موجب حرکت و دگرگونى ماده مىشود و جهانى با نظم معقول پدید مىآورد». از این دیدگاه آناکساگوراس مىتوان در تمام مراحل فرایند طراحى صحنه به صورت کامل استفاده کرد و آن را عمیقا با فرایند صحنهپردازی _از ایدهیابى تا جمعبندی نهایى_ هماهنگ دانست. مؤلفهای که همچون سایه در تمام مراحل حضور دارد و به شکلى نامحسوس و غیر مستقیم بر شکلگیری صحنه تأثیر مىگذارد. طبق نظریه آناکساگوراس “عقل” میزان مواد گوناگون را در ترکیب با یکدیگر تعیین مىکند و مواد مشابه را در کنار یکدیگر گرد مىآورد. رشد موجودات زنده، وابسته به قدرت عقل در درون پیکرهاست. این عقل جاری در متن و ذهن است که میزان، کیفیت و کمیت چگونگى استفاده از فرم، رنگ، بافت و نور در صحنه را تعیین مىکند. مارگارت ریزور (3111 – 1131) نویسنده و پژوهشگر کانادایى نیز در مقاله خود تحت عنوان معنای آناکساگوراس، “وجود” آناکساگوراسى را در رابطهای مستقیم با جوهر وجودی ارزیابى مىکند. امکان ندارد وجود به صورت مجزا وجود داشته باشد. در همین راستا سه امکان مجال ظهور مىیابد: بزرگ و کوچک، نقیضها و جوهر وجودی. بدین ترتیب عقل به عنوان جوهر درونى پیکرها وارد عمل شده، شالوده فرمهای ابتدایى و بعدی را بنا نهاده و حرکت رو به رشد آنها را تعیین و جهتدهى مىکند. در این میان، عقل وظیفه مهم دیگری را نیز بر عهده مىگیرد. عقل، نقیضها را نیز شکل مىدهد و وحدت میان آنها را به وجود مىآورد. طرح نهایى، آمیزهای از هماهنگى و کنتراست خواهد بود و از هستى تا صحنهپردازی تئاتر را با فرمولى مشابه به وجود مىآورد. از سوی دیگر در نزد آناکساگوراس، همه چیز در همه چیز قرار دارد. بدین ترتیب تمام اجزاء صحنه تئاتر، خود به یک کلیت تمام یافته تبدیل شده و هریک از اعتبار کامل برخوردار مىشوند. جوهر وجود از چنان اهمیتى برخوردار است که برخى فیلسوفان از مفهوم “عقل”آناکساگوراس عبور کرده و اهمیتى دو چندان به آن مىدهند. به عنوان مثال، مىتوان به فلاسفهای همچون ارسطو و افلاطون اشاره کرد. ارسطو گامى فراتر [از آناکساگوراس] نهاده و اظهار داشت این چیزها نه تنها در قالب شکل و جسمانیت معنا مىیابند؛ بلکه از جوهر و مفهوم [نیز] برخوردارند. افلاطون نیز در بحث شکلگیری ماده به مفهوم “اخلاق” اشاره مىکند. مفهومى که در جایگاه اندیشهورزی آناکساگوراس به آن اشارهای نمىشود. در اینجا باید به پدیده تفاوت فرمهای آناکساگوراسى نیز اشاره کرد. فرم نهایى ضمن پایبندی به انواع خالص درون خود و رابطهای که میان اجزاء خویش دارد، متفاوت با سایر آثار به نظر مىرسد. این همان اصل غایى طراحى صحنه درست و منطبق بر بستر متن نمایشى است. اجزاء صحنهپردازی نهایى، ضمن پایبندی به ماهیت فرم خود و رابطهای که میان یکدیگر برقرار مىکنند، باید متفاوت به نظر برسند. فرمهای این گونه طراحى صحنه وحدت اضدادی هستند که حول محور “عقل” طراح کارگردان، پدید مىآیند و انواع و اقسام طرحهای صحنه را شکل مىدهند.

آناکساگوراس و پرسپکتیو صحنه‌در یونان باستان بعضا مىتوان مناظر برخوردار از پرسپکتیو را مشاهده کرد. این جلوههای سه بعدی در گلدانها، نقوش برجسته و نقاشىهای دیواری به نمایش درآمدهاند. اما در مقطعى از تاریخ نقاشى یونان باستان مفهوم پرسپکتیو دستخوش تحول شد. شاید بتوان در راستای اظهارات سوزان وودفورد این تغییر و تحولات را در عرصه تئاتر یونانى جستوجو کرد. احتمالا از نیمه دوم ق م هنرمندان علاقمند شدند که فضا را نه صرفا به عنوان محیط اطراف آدمها و اشیا بلکه با استقلال کامل به نمایش بگذارند. صحنه‌هایى که از قرن پنجم ق م برای تئاتر نقاشى کرده بودند، علاقه به پرسپکتیو را ایجاد کرده بود. این مورخ تاریخ هنر، آگاتارکوس را پیشگام تحولات شگفتانگیز حوزه پرسپکتیو مىداند و ادامه مىدهد: «گویا آگاتارخوس [آگاتارکوس] نقاش صحنه پرسپکتیوی برای نمایشنامهای از آیسخولولس (آشیل) نقاشى کرده و دانشمندان روزگارش را به مطالعه نظری پرسپکتیو برانگیخته بود». در ارتباط با همین پروژه نمایشى، آگاتارکوس مبادرت به آفرینش پرسپکتیو خلاقانه و نگارش یادداشتى کرد که آناکساگوراس و دموکریتوس بر اساس آن مبادرت به نوشتن نظریه خطوط همگرا و درک مفهوم عمق کردند. این امر نشان داد که در لتههای نقاشى شده صحنه مىتوان نمودی از پیشزمینه و پسزمینه را با گزینش یک نقطه گریز و خطوطى که به آن مىرسند به نمایش گذاشت. با این حال پرسپکتیوی که ما امروزه مىشناسیم و آن را به کار مىبریم، پرسپکتیوی است که قوانین و ینیانهای آن در دوران رنسانس بنا نهاده و تبیین شده است. پرسپکتیو یونانى یا پرسپکتیو باستانى، در قواعد و چهارچوبها بعضا تفاوتهایى داشته است که بر اساس نقاط گریز مختلف شکل مىگرفت. اگرچه این تفاوتها آنچنان عمیق نبوده تا جایى که باعث بروز مجادلات مختلف در عصر حاضر شدهاند. در مقابل، اوا سى کلز ادعا مىکند: «نکته جالبى که پرسشهای بحثبرانگیزی را پیش کشیده است آن است که مردم عهد باستان موفق به کشف قواعد درست پرسپکتیو خطى، نقطه گریز و خطوطى که به آن مىرسند شدهاند. درست به همان ترتیب که امروزه در عکاسى شاهد آن هستیم». ویتروویوس [معمار رومى (10 پس از میلاد،81 تا 81 پیش از میلاد)] نوشتههای آگاتارکوس، دموکریتوس و آناکساگوراس را پس از گذشت حدود پانصد سال تشریح کرده و در آنها نه تنها هنر نقاشى، بلکه علم اپتیک را نیز ملاحظه کرده است. در طراحى صحنه تئاتر، پرسپکتیو را شاید بتوان عقلانىترین عنصر صحنه‌پردازی دانست. مؤلفهای که عمیقا با علم اپتیک و فیزیک در ارتباط است. پرسپکتیو تنها تصویری است که چشم انسان آن را به عنوان واقعیت قبول مىکند و احساسات انسانى مىتواند بر آن قضاوت کند. بدین ترتیب چه کسى بهتر از آناکساگوراس عقلگرا برای تبیین قواعد اپتیک در تئاتر یونان باستان. در همین راستا و با توجه به اظهارات اریک لویس که ادعا کرده است «آناکساگوراس بذر نظریههای فیزیک را تولید کرده است» . یا گراهام که اظهار داشته است،آناکساگوراس موفق به اندازهگیری قطر خورشید شده است مىتوان این فیلسوف دانشمند یونانى را مبدع قوانین ابتدایى پرسپکتیو و ارتقاء آن در صحنه تئاتر دانست. قوانینى که به رشد و تکامل خود ادامه داد تا در عصر رنسانس به وسیله فیلیپو برونلسکى کامل شد و به رشته تحریر درآمد.

نتیجه

آناکساگوراس علاوه بر تبیین قواعد پرسپکتیو، در فلسفه خود به سه نکته بنیادین اشاره کرده و به بسط و تشریح آنها پرداخته است. این که در تمام چیزها بخشى از همه چیز وجود دارد. هر چیز در ارتباط با چیزهای دیگر قرار دارد و بالاخره اینکه بخشهای مختلف هستى ضمن پایبندی به انواع خالص درون خود، متفاوت به نظر مىرسند. سه مفهوم یاد شده را مىتوان در فرایند صحنهپردازی تئاتر _از کشف ایده تا توسعه و بسط آن_ اعمال کرد و بر اساس آنها موفق به خلق نوعى زیبایىشناسى پلاستیک و تجسمى در صحنه شد. بدین ترتیب در گام نخست از فرایند طراحى صحنه، ایده بزرگ8 تصویری اثر، مىتواند شامل بخشهای متعددی باشد که این اجزاء و عناصر، از انبوه معانى، مفاهیم و زیبایىشناسى خود آن ایده به وجود آمده است. در قدم بعدی از فرایند صحنه‌پردازی نمایش، اجزاء دکور و صحنه باید از یک سو به واسطه فرم، رنگ، بافت و از سویى دیگر از طریق معنا و تحلیل محتوا با یکدیگر ارتباطى ناگسستنى و عمیق به وجود آورند. در نهایت و همگام با پایان یافتن فرایند طراحى صحنه، هر جزء از دکور بهرغم وابستگى و ارتباط با اجزاء دیگر صحنه، باید مستقل، برخوردار از هویت کامل و آزاد به نظر برسند بدین ترتیب با نوعى صحنهپردازی روبهرو خواهیم شد که در حرکتى دو سویه و شگفت‌انگیز، از کل به جزء و از جزء به کل حرکت مىکند. آنچه مسلم است، چنین ساختار منسجم و چند لایهای را جز به کمک فلسفه و مفاهیم بنیادین آن _در اینجا فلسفه آناکساگوراس_ نمىتوان به دست آورد. در نهایت مىتوان به نظر آلدو تاسى در مقاله «تئاتر و فلسفه» اش استناد کرد که مىگوید: «فلسفه فعالیتى است که مىکوشد ما را به جایى ببرد که در آن مرزها و محدودهها تثبیت مىشوند و بدین ترتیب ما “مىبینیم” که چطور چیزها به وجود مىآیند. صحنه تئاتر هم به همین ترتیب عمل مىکند، تماشاخانه ذهن نیز محلى است برای دیدن و این فلسفه است که هنگامى که با ادراک چیزها سروکار داریم بر آنچه پنهان و تاریک است پرتو مىافکند و ما را قادر به دیدن آن مىکند. بدین ترتیب هم فلسفه و هم تئاتر، در اصل در حکم فعالیتهایى پا به عرصه نهادهاند که ما را از سطح تجربى معمول فراتر مىبرند و با جستوجوی حقیقت به مثابه فرایند تجلى درگیر مىکنند».